Inez van Dullemen - Het gevorkte beest (1986)

De magie van de cirkel

In de afgelopen jaren toonde de televisie een paar keer een documentaire over het gevecht van dirigenten met het veelarmige orkestbeest, en dat leverde altijd boeiend kijk-materiaal op. Soortgelijke spanningen treden op in de voorbereiding van een toneel-voorstelling en die confrontatie is de achtergrond van enkele boeken die de laatste tijd uitkwamen. Het laatste voorbeeld is Aan de grond van Kyrill Gradov (Bert Bakker, 1986) waarin een opvoering van Maxim Gorki's gelijknamige toneelstuk centraal staat. In 1985 verscheen Hoogste Tijd van Harry Mulisch (Bezige Bij) waarin een gezelschap bezig is met een toneelstuk over een gezelschap dat Shakespeare's The Tempest opvoert.

Enkele maanden geleden publiceerde Inez van Dullemen de roman Het gevorkte beest, dat op een aantal punten een merkwaardige gelijkenis vertoont met Hoogste Tijd: ook hier een toneelgroep die een werk van Shakespeare instudeert (King Lear in dit geval), en opbouw in 5 bedrijven, een regisseur die in het zwart gekleed gaat en ook binnenshuis zijn grote zwarte hoed ophoudt.

Inez van Dullemen droeg haar roman op aan echtgenoot en toneelman Erik Vos, een vingerwijziging naar het materiaal dat zij bij dit boek gebruikte. In Het gevorkte beest heeft het Düsseldorfs Schauspielhaus de Amerikaanse regisseur Raymond Majevski uitgenodigd om een experimentele opvoering van King Lear te regisseren. Het vaste gezelschap aangevuld met enkele ingehuurde acteurs ondergaat met aanvankelijke argwaan maar geleidelijk groeiend enthousiasme de magie van Raymond's techniek van vervreemding.

Weg met de geijkte acteurstrucs en speelpatronen, af naar de diepten van het onderbewuste.

"Met krijt trekt hij een kleine cirkel middenin het repetitielokaal. 'Wie daarin terecht komt ondergaat een verandering, binnen deze cirkel wil ik dat het onderbewuste bovenkomt. We moeten in ons binnenste afdalen. We kunnen alleen van binnen naar buiten werken.' (...) Hij wenst geen teksten van Shakespeare te horen, geen declamatorische toontjes, hij verlangt geïmproviseerde teksten of in het geheel geen: 'Shakespeare's tekst klemt je creativiteit in, wees daarvoor op je hoede. Voorlopig is chaos interessanter dan orde'."

Teruggeworpen op zichzelf worden de acteurs gedwongen op pad te gaan in het labyrint van hun eigen leven, met als centrum van dat labyrint de onvermijdelijke dood. We volgen de jonge acteur Markus, die tobt met zijn homofiele geaardheid, actrice Marianne die stuurloos door het leven gaat en haar dochtertje Viola als een last en een geschenk met zich meesjouwt.

Simon en Lotti, die door hun verliefdheid tijdelijk verlost zijn van alle problemen. De figurant Ernst, ex-Junker-piloot uit de Tweede Wereldoorlog, die na tien jaar Russisch kamp gebroken terugkeerde en in het figurantendom zijn enige houvast vindt. Maar de centrale figuur is toch Raymond Majevski, van wie geleidelijk duidelijk wordt dat deze gastregie méér is dan een fase in zijn zwervend regisseursbestaan. Het is zijn eerste en bange poging om zichzelf te confronteren met zijn oorlogservaring als Duits-joods kind en met het schuldgevoel van het overleven.

"Hij ziet zichzelf lopen, een kind met een Jungvolk-uniformpje aan - hij was door een SS'er uit de trein gehaald omdat hij blond haar had. Hij mocht aan het hek staan en dat open - en dichtdoen wanneer er hoge heren op bezoek kwamen, als een piccolo aan de ingang van het inferno. Spinnefix noemden ze hem, omdat hij zo klein en zo flink was. Wanneer de oorlog voorbij is neem ik je mee naar huis, zei Obersturmführer Both. Both was de kwaadste nog niet. Op een keer zei hij: Spinnefix, als je deze konijntjes die ik nu loslaat voor me vangt krijg je een week, lang een goede behandeling. Maar als je ze vanavond nog niet gevangen hebt dan schiet ik je dood... Spinnefix, heb je de konijntjes gevangen? Eén heb ik er gevangen, Herr Obersturmführer... Dan moet ik de ene helft van je goed te eten geven en de andere helft doodschieten, haha." 

Als Raymond zichzelf ertoe gebracht heeft terug te keren naar de plaats van die verschrikking, geeft dat meteen het besef dat hij dat leed nooit zal kunnen overdragen, en dat hij gedoemd is als eenling door bet leven te gaan. Zonder afscheid te nemen van Marianne met wie hij een aarzelende verhouding heeft, vertrekt hij weer naar Amerika. 

Het gevorkte beest behoort voor mij tot de categorie boeken waarvan ik wel kan zien dat ze goed zijn, terwijl ik er tegelijk weinig affiniteit mee heb. Dat heeft vooral te maken met de bloedserieuze manier waarop Inez van Dullemen het toneel-experiment beschrijft. De invallen van Raymond worden kritiekloos gebracht als geniale regisseurs-trekjes. Maar een lezer als ik wordt nogal obstinaat van verplichte yoga-oefeningen als begin van repetities, symbolische handelingen. ('Maar als het publiek het niet begrijpt?' 'Geeft niets. Het moet doordringen in hun onderbewustzijn.'), het eisen van een dwerg in het gevolg van koning Lear, figuranten selecteren door ze te laten drummen ('Ray was dan op zijn best, hij genoot van de verbijsterde reacties van de hoopvol gestemde kudde en confronteerde die graag met shockerende omstandigheden').

Het met grote eerbied beschrijven van deze machtswellustige ongein vind ik moeilijk te verteren. Ook hou ik niet zo van het proza dat als een lava-stroom op je afkomt en je overspoelt met dromen en zelfreflectie en gedachtespinsels, een avalanche van creatieve fantasie. De roman is uitstekend geconstrueerd, al valt het op dat Inez van Dullemen met één personage kennelijk geen raad wist: de oudere acteur Wolfgang Rapp, die tot zijn eigen verbazing gekozen is voor de rol van King Lear en te star is om mee te kunnen doen aan de experimentele oefeningen van Raymond. Hoewel deze figuur uit had kunnen groeien tot tegenspeler van de dwingelandij van de regisseur, laat Inez van Dullemen hem na een paar aanzetten in de steek en hij komt in het stuk verder niet voor. Ik denk dat het te maken heeft met haar keus voor Raymond, een gemiste kans. 

Ondanks die hoogstpersoonlijke bezwaren is Het gevorkte beest ook voor mij zichtbaar een goede roman, waarin met veel vakvrouwschap en grote aandacht het labyrint van een aantal personages in kaart wordt gebracht.