Ambrose Bierce – Des duivels woordenboek (2019)

Des Duivels Woordenboek van Ambrose Pierce is de door het bekende duo Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes vertaalde verzameling van 1851 alfabetisch geordende lemma's van de satirische en cynische Amerikaanse schrijver Ambrose Bierce (1842 - vermoedelijk 1914). Om een indruk te geven van het karakter van dit woordenboek, hier drie van de vele definities die er in te vinden zijn, met daaronder het Engelse origineel:

Geduld - Een lichtere vorm van wanhoop, vermomd als deugd
Patience - A minor form of despair, disguised as a virtue

Toekomst - De tijd waarin onze zaken goed gaan, onze vrienden trouw zijn en ons geluk verzekerd is
Future - That period of time in which our affairs prosper, our friends are true and our happiness is assured

Plan - Zich druk maken om de beste methode om een toevallig resultaat te bereiken
Plan - To bother about the best method of accomplishing an accidental result.

Veelzijdig schrijver

Ambrose Bierce vocht als jongeman in de Amerikaanse Burgeroorlog en had tot zijn 24e een militaire carrière. Daarna werd hij één van de bekendste schrijvers van zijn land, met korte verhalen, poëzie en satire, maar kreeg ook grote bekendheid als journalist door zijn reportages en columns. Zijn motto was 'nothing matters' en die cynische levenshouding drong nergens beter in door dan in de lemma's van The Devil's Dictionary, waarvan de afleveringen onregelmatig in Amerikaanse kranten verschenen.
Deels zijn het aforismen, zoals het drietal voorbeelden hierboven. In vileine gevatheid doen ze denken aan wat Dorothy Parker een halve eeuw later in The New Yorker publiceerde. Maar Bierce hield het niet bij aforismen, hij gooide er net zo makkelijk een kort essay tegenaan of maakte het begrip duidelijk met een korter of langer gedicht.

Onvertaalbaar geacht werk

Onder de titel 'Leven en werken van een beminnelijke sluipmoordenaar' geven Bindervoet en Henkes na de bijna 400 pagina's van de vertaling de lezer een overzicht van Bierce's druistige bestaan. Dat eindigde toen hij op 71-jarige leeftijd genoeg had van alles en naar Mexico vertrok waar de Mexicaanse Revolutie was uitgebroken. Het was de tijd van Zapata en Pancho Villa. In dat geweld verdween hij en wordt geacht ergens in 1914 te zijn overleden of gesneuveld.
Hij liet een oeuvre van 5 miljoen woorden achter. Het woordenboek omvat daar maar een procent of drie van, maar het zijn niet de eenvoudigste teksten. In 'Leven en werken van..' geven Bindervoet en Henkes ook een beeld van de problemen die ze bij het vertalen ontmoetten. Onder meer omdat Bierce graag met woorden speelde die in het Engels een dubbele of driedubbele betekenis hebben, maar in het Nederlands niet:
'(..) arrest' dat stoppen en arresteren betekent en waarin we tegelijk de 'rest' van de heilige rustdag ontwaren. Ga er maar aan staan! Rust kan je wel enige tijd op je buik schrijven als je hieraan begint. Gekkenwerk!

Gelukkig had het duo bij het vertalen van Ulysses van James Joyce al aardig wat ervaring opgedaan met het in het Nederlands omzetten van onvertaalbaar geacht werk. De Sisyphus-arbeid die zij bij 'Des Duivels Woordenboek' hebben verricht, vergde na de vertaling nog 80 pagina's extra aan notities en varianten. Een bewonderenswaardig werkstuk is het in elk geval geworden. En voor liefhebbers van vertalingen, of van Ambrose Bierce of van aforismen, natuurlijk een must.

(Deze recensie verscheen eerder op de site van Literair Nederland, 1 februari 2019)